Wyboru miejsca pod przyszłe miasto dokonywano w czasach krzyżackich starannie. Był on uwarunkowany najróżnorodniejszymi czynnikami, wśród których w pierwszym okresie zasadniczą rolę odgrywały względy militarne, a dopiero później gospodarcze. O tym, w jak wielkim stopniu opierali się Krzyżacy na doświadczeniach pierwotnych mieszkańców tych ziem, może świadczyć fakt, że 43% ogółu miast średniowiecznych na terenie województwa olsztyńskiego leży na miejscu dawnych grodów, gródków lub osad staropruskich.
Najmniej liczne są miasta położone na wzniesieniu o stromych zboczach (np. Jeziorany, Orneta, Pasłęk, Reszel — ryc. 7 F)
Z wzmiankowanej już w 1308 roku osady nad Drwęcą Warmińską rozwinęło się miasto Orneta, które otrzymało odpowiednie przywileje w 1313 roku. W tym samym mniej więcej czasie biskupi warmińscy budują tu swój zamek. Tworzył on całość z miejskim systemem obronnym, który zaczęto budować w 1340 roku. Zamek, odnowiony i przebudowany w latach 1604—1621 i 1724—1740 został rozebrany w 1806 roku, a na jego miejscu pobudowano szkołę (zachowały się jedynie fundamenty i sklepione piwnice).
Układ przestrzenny (II) Ornety przedstawia rozwiązanie o schemacie bardzo często spotykanym na Śląsku. Miasto lokowano na wzniesieniu o zróżnicowanym ukształtowaniu powierzchni. Centrum miasta stanowił prostokątny rynek o stosunku boków wynoszącym około 2 : 1, z którego wybiegało 10 ulic (po dwie z boków krótszych i po trzy z dłuższych). Ruch z zewnątrz prowadzony był do miasta dwiema równoległymi, głównymi ulicami, łączącymi się przy obu bramach wjazdowych. W Ornecie były nimi bramy Wysoka i Niska (Łazienna) rozebrane w połowie XIX wieku.
W południowo-zachodniej części miasta, w pobliżu rynku, wzniesiono w drugiej połowie XIV wieku kościół famy (I) Św. Jana Chrzciciela o bardzo rzadkim na Warmii układzie bazylikowym. Architektura kościoła, w XV wieku otoczonego wieńcem kaplic, wykazuje duże powiązania z architekturą cysterską. Na środku rynku wzniesiono, ratusz (I). Budowę jego zakończono w 1373 roku. Mimo licznych pożarów przetrwał do naszych czasów jako jedyny zachowany gotycki ratusz na Warmii. Pod względem przestrzennym miasto rozwijało się już w średniowieczu. Poza murami obronnymi, na prawym brzegu Drwęcy, tworzy się przedmieście w pobliżu dwóch folwarków biskupich. Około 1340 roku założono poza miastem dwa przytułki — przed Bramą Wysoką przytułek Św. Trójcy i przytułek Św. Jerzego dla trędowatych na tzw. przedmieściu. Od początku XV wieku istniał w mieście klasztor Sióstr Beginek, które w 1586 roku połączono z warmińską kongregacją Św. Katarzyny.
Pierwszymi mieszkańcami Ornety byli osadnicy ze Śląska. Przodował wśród nich cech sukienników i kapeluszników, a od XVI do XIX wieku byli w mieście organmistrze.
Do 1772 roku Orneta posiadała również prawo bicia własnej monety. Rozwój gospodarczy miasta znalazł swoje odbicie również w architekturze. Piękne podcieniowe kamienice w rynku utrzymane były w stylu renesansu lub baroku.
Za zabytki architektoniczne uznane są niektóre domy w rynku, spichlerz przy ul. Browarnej, kaplica (II) Jerozolimska, kościół ewangelicki, plebania, domy przy ulicach Młynarskiej, 1 Maja, Olsztyńskiej i Zamkowej. Przez krótki okres w połowie XIV wieku Orneta była siedzibą biskupów warmińskich. Już w 1440 roku przystąpiła do antykrzyżackiego Związku Pruskiego. Burgrafowie biskupi w Ornecie aż do 1772 roku byli na ogół Polakami, a ostatni z nich w ogóle nie znał języka niemieckiego. W latach 1627—1629 okupowały ją wojska szwedzkie, a w latach 1655—1657 brandenburskie. Również wojna północna w XVIII wieku oraz wojny napoleońskie zadały miastu wielkie straty.
Przyłączenie do Prus w 1772 roku przyniosło Ornecie pogorszenie sytuacji ekonomicznej.
Na rozwój miasta w drugiej połowie XIX wieku duży wpływ miało zbudowanie linii kolejowych, które połączyły Ornetę z Królewcem, Olsztynem, Lidzbarkiem, Morągiem i Elblągiem.
Mimo strat spowodowanych drugą wojną światową (miasto zostało zniszczone w około 35%), Orneta poważnie rozwinęła się w ostatnim dwudziestoleciu. Liczba mieszkańców wzrosła z 2109 w 1946 roku (wraz z Niemcami, którzy wkrótce potem wyjechali za Odrę) do 10 023 w 1966 roku.
Uruchomiono kilka zakładów przemysłowych (m.in. tartak, fabrykę maszyn rolniczych, mleczarnię). Ulepszono nawierzchnię wielu ulic przez ich wyasfaltowanie, zapewniono dobre połączenia komunikacyjne (kolejowe z Braniewem i Olsztynem, autobusowe z Pasłękiem, Braniewem, Morągiem, Lidzbarkiem Warmińskim i Olsztynem). Wybudowano nową szkołę, piekarnię, Państwowy Ośrodek Maszynowy, kilka magazynów, wylęgarnię drobiu, nowe osiedle mieszkaniowe. Liczba sklepów w okresie 1946—1966 wzrosła z siedemnastu do 36 (nie licząc siedmiu kiosków „Ruchu” i pięciu spożywczych). W Ornecie jest obecnie 58 warsztatów rzemieślniczych należących do 25 branż. W trzech szkołach orneckich uczy się 1863 dzieci.
Od 1946 roku Orneta posiada Miejski Dom Kultury, bibliotekę publiczną, kino. Dla miasta opracowany już został perspektywiczny plan rozwoju.
Fragment książki Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur
STOWARZYSZENIE SPOŁECZNO-KULTURALNE POJEZIERZE. Olsztyn, 1969.
Wydanie I. Nakład 4000+200. Arkuszy wyd. 13,65. Arkuszy druk. 20,5. Papier drukowy matowy M. III, 80 g, Al.
Oddano do składania 23.1.1969, podpisano do druku 12.XI.1969 r.
Druk ukończono w grudniu 1969.
Olsztyńskie Zakłady Graficzne. Olsztyn, ul. 22 Lipca 7, zam. 255/E/69.
Cena zł 50,—
