Geografia polskiej Warmii przez ks. W. Barczewskiego z 1917 roku
Fragment dotyczący pochodzenia nazwy Warmia.
Nazwa Warmii pochodzi z staropolskich czasów. Wedle podania obrali około 600 lat przed Chrystusem pogańscy Prusacy w wojnie przeciw Mazowszu niejakiego Prutena (Prusa) arcykapłanem, a brata jego Widewuda (Wojewoda) królem. Widewud zaś podzielił przy śmierci państwo swe pomiędzy dwunastu synów. Jednemu z nich imieniem
Warmo dostało się ziemstwo w dzisiejszych okolicach Brunsberka, Licperka, Biskupca, Olsztyna odtąd Warmią, Warmien, później Wermiand, Ermland zwaną. Także imiona innych synów Wojewoda: Natango, Barto, Galindo, Hogo itp. w ziemstwach Natangii pod pruską Iławą, Bartyi pod Barsztynem, Galindyi pod Pasymem, hokerlandyi pod Ostródem, Samo w Sambii pod Króiewcem, Pomezo w Pomezanii pod Kwidzynem, Kulmo w Kulmerland pod Chełmnem, zachowały się po dziś dzień.
W tych ziemstwach założono w r. 1243 biskupstwo Warmińskiej oprócz tego dla nawrócenia wszystkich pogan w Prusiech biskupstwo sambińskie w Królewcu i pomezańskie w Kwidzynie (Marienwerder), a dla ziemi chełmińskiej i- lubawskiej biskupstwo chełmińskie. W trzech pruskich dyecezyach krzyżacy mieli posiadać dwie trzecie ziemi, biskupi jednę trzecią. Za czasów Lutra odpadły od kościoła r. 1525 cale dyecezye sambińska i pomorzańska wraz z biskupami i dwie trzecie krzyżackie dyecezyi warmińskiej, pozostała tylko w środku jedna trzecia jako udział biskupi wyłącznie biskupstwem warmińskiem zwana.
Ten udział biskupi czyli właściwa Warmia zawiera 4 powiaty brunsberski, licperski, reszelski, olsztyński i 12 miast, jest to enklawa katolicka w środku Prus Wschodnich położona od rzeki Pasaryi (Passarge) na zachód, do zatoki Fryjzkiej (Frisches Haff) na północ, od staropruskiej Natangii, i Barty i na wschód do Oalindyi na południe! Tu stanowią granicę prostą linią od lasku Krakotyn pod Swiętolipką do Kurk mazurskie powiaty rastemburski, ządzborski, szczycieński (Ortelsburg), niborski,ostródzki. Ludność w miastach jest przeważnie, po wsiach wyłącznie katolicka ku północy niemiecka, na południu polska, żydów po miastach mało, po wsiach żadnych nie ma.Ta właściwa Warmia była kiedyś udzieliłem księstwem pod rządem swych biskupów i należała wraz z województwem malborskiem do roku 1772 do Polski.
