TEMAT:

Warmia i Mazury - przewodnik po regionie - Krzysztof Panasik
Wydana przez Wydawnictwo Press Foto

Fragment dotyczący Ornety:

Na południowym skraju Równiny Orneckiej, nad brzegiem Drwęcy Warmińskiej, prawego dopływu
Pasłęki, leży Orneta. Miasto, liczące bez mała 10 tysięcy mieszkańców, należy do grona tych, które dostrzegają szansę w samorządowym gospodarowaniu. Znane jest z przemysłu metalowego (fabryka śrub), zakładów odzieżowych, materiałów budowlanych, mebli. Jest to dobra baza wypadowa dla turystów, zachęconych do kontemplowania urody miasta i okolic.

Praprzodkinią miasta Ornety była staropuska osada o nazwie Warmdyten, wywodząca się od określenia pola - wormedythin. Na początku XIV stulecia w tym miejscu osadzono sołtysa Wilhelma (kuzyna biskupa Eberhardta z Nysy), którego zadaniem było założenie miasta. Wspomina o tym fakcie przywilej lokacyjny z Lubomina z 12 sierpnia roku 1308. Osada Warmedith już w maju 1312 otrzymała prawa miejskie. Rok później w dokumencie urzędowym używa się już określenia Wormditt. Na początku wieku XV pojawiła się równolegle nazwa Orneta. Dokumentaliści / wieku XV i XVI w swych kronikarskich zapiskach piszą konsekwentnie Wormditt, po polsku Orneta.

Miasto osadzone na prawie chełmińskim miało nadanych 68 włók. Wyznaczono mu prostokątny rynek, w nim wzniesiono kościół i ratusz. Natomiast zamek biskupi, wszak Orneta leży na Warmii, powstał w północno-zachodniej części miasta, aczkolwiek objęty był systemem miejskich fortyfikacji.
W połowie XV wieku miasto liczyło niemal 1,5 tysiąca mieszkańców i stale się powiększało. Niebawem więc za jego murami rozwinęły się przedmieścia. Przypomnijmy, że zwierzchność nad miastem i jego mieszkańcami (duchowa i świecka) leżała - jak wspomnieliśmy wcześniej - w kompetencji biskupiej. Sprawował więc biskup władzę sądowniczą, fiskalną, ustawodawczą.

Władza wykonawcza leżała w rękach urzędującego na zamku - burgrabiego. To on ściągał czynsz, przyjmował określone prawem daniny, pełnił funkcję sędziego nad mieszkańcami okolicznych wsi, dowodził zbrojnymi komorniclwa, zabiegał o dobry stan miejskich obwarowań.


W połowie XIV wieku gmina miejska Ornety wykupiła urząd sołecki od dziedziców pierwszego sołtysa. Od tej pory miastem zarządzała rada, w jej skład wchodziło sześciu rajców i dwóch burmistrzów. Kwestie jurysdykcyjne należały do obowiązków lawy miejskiej, złożonej z trzech ławników na czele z przewodniczącym, zatwierdzanym przez biskupa. Ornetą zarządzali do pierwszego rozbioru Polski biskupi. Niezwykle szczęśliwym zbiegiem okoliczności Orneta uszła zniszczeniom, jakie niosły wojny przetaczające się przez te ziemie do czasów nam współczesnych. A była od 1440 roku członkiem antykrzyżackiego Związku Pruskiego.

Po wojnie trzynastoletniej w efekcie pokoju toruńskiego (1466) wraz z Warmią została przyłączona do Polski. To były czasy prosperity dla miasta. Na pięć lat przez sekularyzacją Prus Ornetę zajęli Krzyżacy. Przeżyła z wieloma uszczerbkami potop szwedzki. W latach 1655 -1657 znalazła się w rękach elektora Fryderyka Wilhelma, rok później ponownie pod panowaniem polskim. W roku 1771 Orneta liczyła 1978 mieszkańców, którzy trudnili się handlem, rzemiosłem i hodowlą. Miasto miało 310 budynków (210 mieszkalnych), kościół, klasztor, dwa szpitale.


Po pierwszym rozbiorze Polski Orneta włączona została do Prus Wschodnich. Późniejsze wojny napoleońskie przyniosły miastu ciężkie doświadczenia. Dopiero przełom XLX i XX wieku dał Ornecie szanse gospodarczego rozwoju. Miasto stało się ośrodkiem produkcji sukna, płótna, kapeluszy, budowano tu organy.

Godzi się wspomnieć o słynnej rodzinie budowniczych organów - Wolffów z Ornety. Najsłynniejszym instrumentem, jaki wyszedł spod ich rąk, są organy w Oliwie (1763 -1788), ponadto min. w Biesowie (1694), Galinach (1703), Lidzbaru Warmińskim (fara, 1710), Olsztynie (1720, niestety zniszczone), Henrykowie (1727), Orzechowie (1735), w Łajsach (1737), Mingajnach (1741), Jonkowie (1745). Jeszcze inne nazwisko organmistrzów - Goblów wiąże się z Ornetą, liczba instrumentów, jakie wyszły spod ich rąk sięga w regionie 50.


Pora wspomnieć o architektonicznej pięknej budowli wyróżniającej miasto spośród innych, o urodziwym gotyckim ratuszu. Wspomnieliśmy wcześniej o cudownych zbiegach okoliczności, jakie sprawiły, że Orneta uszła bez zbytnich uszczerbków z dziejowych kataklizmów. Stojący w centrum rynku ratusz, otoczony był niegdyś kramami, które z upływem czasu zostały rozbudowane i dziś tworzą piętrowe domy. Ratusz wzniesiono około roku 1351 na zrębach domu kupieckiego. Niegdyś na parterze mieściła się hala targowa. Niemal do końca XIX wieku było tam 20 ław chlebowych, rzeźniczych i waga. Na piętrze ezydowała władza miejska. Na środku dachowej kalenicy umieszczono wieżyczkę, dziś barokową, z galeryjką. Jest to jedyny ratusz z dzwonem na wieży, najstarszym dzwonem na Warmii pochodzącym z roku 1384. Jak się można domyślać, ornecki ratusz jest pod ścisłą ochroną konserwatorską, stanowi bowiem zabytek bardzo wysokiej klasy artystycznej, architektonicznej i historycznej. Co więcej - miasto w zarysowanych celach strategu rozwoju na pierwszym miejscu uwzględniło działania rewaloryzacyjne całego zespołu staromiejskiego. Nie chodzi przy tym wyłącznie o działania ścisłe konserwatorskie, lecz obejmujące wiele dziedzin istotnych dla gospodarki miasta i gminy. Dotyczy to przede wszystkim gospodarki mieszkaniowej, rozporządzania nieruchomościami czy inwestowania w infrastrukturę. Można to określić najprościej dostrzeżeniem szans, jakie dają działania związane z atutami stanowiącymi bogactwo miasta. A jeśli do tego dodać wykorzystanie walorów przyrodniczych, rozwój lokalnej wytwórczości i usług, a co się z tym wiąże - zagospodarowanie tego terenu pod kątem rozwoju turystyki czy obsługi transportu, to jasna wydaje się przyszłość tego skrawka pięknej ziemi.

A skoro o walorach przyrodniczych i pięknie - we wschodniej części miasta leży Jezioro Mieczowe (ponad 6 ha powierzchni); natomiast 9 km za miastem - piękne jezioro Tafty (ponad 83 ha powierzchni). Znajduje się ono w leśnym kompleksie, na obszarze chronionego Parku Krajobrazowego Równiny Orneckiej. Na turystów czeka tam trawiasta plaża z polem namiotowym.

Przez Ornetę przepływa, jak wspomnieliśmy, rzeka Drwęca Warmińska,mająca swe źródła w okolicy Bartoszyc i Lidzbarka Warmińskiego, a wody toczy na długości ponad 85 km. Jest to rzeka bogata krajobrazowo i atrakcyjna dla wędkarzy i wodniaków. Zaledwie 8 kilometrów za Ornetą Drwęca wpada do rzeki Pasłęki, jednej z najdłuższych rzek Warmii (211 km), o czystych wodach i szybkim nurcie. Na niej to znalazły dobre warunki bytowania bobry, które mają tutaj swój rezerwat. Bobrza ostoja obejmuje tereny bardzo rozległe, ciągnące się wzdłuż rzek o nazwach Pasłęka, Wałsza, Gilwa, Sorąg, Łęguty, Isąg aż do Jeziora Pierzchalskiego. Bobry pojawiały się tu w roku 1926. Dziś w rezerwacie napotkać można okazy o futerku od barwy jasnobrunatnej do niemal czarnej.