Orneta (Wormditt) jest czysto niemieckiem miastem o 5.600 mieszk. (w tem 600 ewang., 200 żyd.) położonem nad Drwęcą warmińską. Zachowała ona dość dobrze swój dawny charakter, gotycki ratusz, rynek otoczony barokowymi kamienicami z podsieniami, a jej zwiedzenie jest polecenia godne ze względu na wspaniały kościół.
Ładne położenie w sąsiedztwie lasów. Niegdyś miał tu istnieć zamek starych Prusaków, który dokumenty niemieckie z XIV w. określają polską nazwą „Orneta", potem powstała po zajęciu kraju przez Krzyżaków osada niemiecka, która w r. 1316 otrzymała prawo miejskie. Jej nazwa „Wormditt" powstała z dawnej „Warmediten" pozwala się domyślać, że za czasów staropruskich była to stolica Warmji, która nadała nazwę całej krainie.
Osadnicy niemieccy — w tą stronę, jak wogóle w cały powiat brunsberski przybyli z okolic Lubeki, i mówią do dziś odmiennym dialektem od mieszkańców powiatu licbarskiego, którzy używają dialektu śląskiego. W r. 1414 zajęli miasto Polacy, potem powtórnie w czasie wojny trzynastoletniej, zaś Krzyżacy w r. 1520 przyczem miasto dotkliwie ucierpiało. W r. 1454 należała Orneta do miast kierujących „Związkiem Pruskim" oświadczając się zdecydowanie przeciw Krzyżakom, a za Polską. W czasie wojny miasto zostało w r. 1460 obrabowane przez łupieskie bandy jakie potworzyli zbiegowie z wojsk krzyżackich i polskich.
W XIV w. istniał tu zamek, który stał nad Drwęcą, w północno-zach. rogu miasta. Na jego fundamentach stoi dziś szkoła żeńska i kilka domów. Po prawem skrzydle pozostały ogromne sklepione piwnice o 29 m. długości. W czasie rozbioru Polski liczyła Orneta w r. 1772 — 1978 mieszkańców, poczem jej rozwój szedł dość powolnem tempem ( 1816 - 2016 , 1831-2864 m.) do r. 1864 (4791 m.) później popadła w pewien zastój ( 1885 - 5169 m., 1895 - 5219 m.), który pozwolił miastu na zachowanie swego dawnego charakteru. Dziś jest czwartem po Olsztynie, Brunsberdze i Licbarku miastem Warmji, wyprzedzając większy niegdyś od siebie Frombork i Reszel.
Orneta słynęła z handlu płócien wyrabianych tak tu, jak i w okolicy Melzaku, a hodowla lnu była prowadzona tak intenzywnie, że aż biskupi wprowadzali jej ograniczenia. Obecnie posiada miasto fabrykę sukna i tytoniu.
Niedyś było tu dość Polaków, dla których odbywały się polskie nabożeństwa. Urodził ssię tu ks. Dr. Sieniawski, autor dzieła „Biskupstwo Warmińskie”
Kościół farny jest po katedrze fromborskiej najcenniejszym zabytkiem budownictwa gotyckiego kościelnego na Warmji. Jego budowę zaczęto w początkach XIV w., poświecono go w r. 1379, o czem świadczy napis nad drzwiami do zakrystji. Przed wojną poddano go restauracji, przy której wykończono wieżę i usunięto wiele późniejszych niestylowych naleciałości. Założenie trzynawowe bazylikowe z prostem zakończeniem prezbiterjum. Między przypory wsunięto w XV w. cały szereg kaplic, stwarzając przez to niejako czwartą i piątą nawę, poczem w r. 1494 na nowo poświęcił kościół biskup Jakób z Płocka. Wschodnia fasada i kaplice mają stare przyczółki schodkowe. Wieża od innych gotyckich na Warmji różni się tem, że nie ma podziału horyzontalnego. W budowie kaplic to jest oryginalnem, że aby nie zasłaniać okien nawy, dachy kaplic urządzono me nad nimi, ale nad oddzielającemi je ścianami podczas gdy nad środkiem sklepienia kaplic wypada wszędzie zagłębienie dachu z rynną dla odpływu wody. Do koła kaplic biegnie fryz późnogotycki z cegły z płaskorzeźbami głów męskich i kobiecych. Podobny fryz zdobi też portale boczne lewej nawy. Szczególnie bogatą jest ornamentyka części zachodniej. Wewnątrz sklepienie gwiaździste, a żebrowanie opiera się na bogato rzeźbionych konsolach. Ołtarze w większości barokowe. W wielkim ołtarzu (1744), który jest złocony, obraz Chrztu w Jordanie; ołtarz ten, który w r. 1829 odrestaurowano sięga w trzech kondygnacjach pó sklepienie. Na ołtarzu Św. Barbary w lewej nawie srebrne relikwiarze barokowe z r. 1724.
Ołtarz św. Walentego rzeźbił w r. 1799 Schultz, kosztem ówczesnego proboszcza ks. Orlikowskiego, ma on obraz pędzla Feierabenda. W drugiej kaplicy prawej nawy był ołtarz Trech Króli z r. 1605, z którego pozostały obecnie jedynie dobre rzeźby drewniane, złocone, stojące przy ścianie. Kaplicę tą zamyka ładnie kuta z żelaza renesansowa krata z początków XVII w. W trzeciej kaplicy św. Piotra i Pawia w ołtarzu obraz Chrystusa i Apostołów z r. 1609. Odnowiono go w r. 1830. W czwartej kaplicy św. Marji Magdaleny wstawiono w ołtarz z r. 1830 rzeźbę św. Marji Magdaleny z pocz. XVII w. Dalej blisko wieży kaplica św. Wojciecha z ołtarzem z r. 1765, przejściowym z baroka w rokoko. Naprzeciw tej kaplicy w przeciwnej nawie kaplica św. Krzyża (ołtarz z r. 1830), wyżej św. Michała (ołtarz rokokowy z r. 1781 z obrazem malarza Strunge z r. 1830).
W sąsiedniej kaplicy P. Marji ołtarz barokowy z r. 1646, zakupiony przez proboszcza ks. Órlikowskiego (1785—1814) ze zniesionego klasztoru Franciszkanów w Brunsberdze. Jest on z marmuru, a zdobią go rzeźby z alabastru. Przy filarach sześć ołtarzów. Ołtarze św. Kajetana i św. Antoniego z Padwy, z czasów ks. Orlikowskiego, są rzeźbione przez Schultza z Licbarku, a mają obrazy (1792) Langhańskiego z Bisztynka. W ołtarzu św. Józefa obok ambony obraz z r. 1663. Przy przeciwnym filarze złocony rokokowy ołtarz M. B. Różańcowej z r. 1761. Ambona późnobarokowa z r. 1744, z owego czasu pochodzi też chrzcielnica w kaplicy św. Michała i organy. Ławki przeważnie nowsze. Stare barokowe są tylko w kaplicy św. Piotra i Pawła (1651 ozdobione intarsjami), w kaplicy P. Marji (1637 malowane), ławka kolatorska o dwóch siedzeniach z r. 1574 (renesans z bogatemi intarsjami i rzeźbami), a wreszcie renesansowa ławka ławnicza z r. 1578, ozdobiona portretem i herbem kardynała Stanisława Hozjusza. Wśród obrazów obraz św. Kazimierza z r. 1641, z ładnym wierszem łacińskim.
Przed ołtarzem okazały kandelaber renesansowy z XVI w. artystycznej roboty, wielki sześcioramienny świecznik mosiężny z postacią M. Boskiej odlewał znany ludwisarz gdański Hermann Benningk w r. 1626. Przypomina on ówczesne świeczniki holenderskie. Na ścianach kościoła kilka grobowców i epitafjów. W skarbcu srebrna, późnogotycka monstrancja z ornamentem renesansowym z połowy XVI w. ozdobiona rzeźbami świętych, cenny zabytek sztuki złotniczej. Jest tu też późnogotycki krzyż ołtarzowy, 50 cm. wysoki z ładną ornamentyką i dwa relikwjarze; z nich jeden gotycki. Kielich kan. Josta z r. 1619 ma ornamentykę filigranową. Na ołtarzu Św. Krzyża dwa barokowe lichtarze mosiężne z r. 1646.
Rynek w Ornecie jest najładniejszy na Warmji. Otaczają go stare kamienice barokowe z podsieniami, a także nowe domy dla niepsucia harmonji budowane są z podsieniami. Na środku stoi ratusz, jedyny gotycki jaki zachował się na Warmji. Zdobi go ładny przyczółek schodkowy, lecz jego estetyczne wrażenie psują znacznie niższe od niego piętrowe kamienice, jakiemi jest dookoła obstawiony. Jest to budynek znacznych rozmiarów o 40 m. dług. Ma on też ogromne sklepione piwnice. W barokowej wieży zegarowej na ratuszu wisi najstarszy dzwon na Warmji z napisem łacińskim minuskułą i datą 1383.
Kościół ewangelicki zbudowany w r. 1830 wedle planów Schinkla, z emporami, opartemi na doryckich słupach. Ołtarz połączony z kazalnicą, rokokowy, zakupiono zapewne z jakiegoś ze zniesionych kościołów katolickich. Za miastem, przy gościńcu do Eibląga leży kaplica Jerozolimska z r. 1829, z barokowym ołtarzem, który miał poprzednio stać w kaplicy św. Krzyża w kościele farnym. Na ścianach kilka obrazów z początków XVII w. z dawnego ołtarza św. Piotra i Pawła w kościele farnym. Odznaczają się one pięknym pejzażem, a przedst. Chrystusa na Górze Oliwnej, Drogę na Golgotę, Ukrzyżowanie i Zdjęcie z Krzyża. Z tego samego czasu pochodzi też cykl obrazów z życia św. Marji Magdaleny, przeniesiony tu również z jej ołtarza w farze. Bardzo ładne drewniane świeczniki empirowe z początku XIX w.
Z dawnych murów miejskich zachowały się fragmenty, o które opierają się przedmiejskie domy. Resztę wraz z bramami rozebrano.
Na wschód od miasta, przy ul. Dworcowej, gdzie stała niegdyś Górna Brama, pozostała baszta z częścią murów. Most jaki tu prowadzi przez dawny rów miejski zdobi barokowa figura Św. Jana Nepomucena z r. 1756. Jest tu klasztor Katarzynek.
Zamieszczony tekst jest dokładną kopią oryginału z wydanej w 1923 roku pozycji LUSTROWANY PRZEWODNIK PO MAZURACH PRUSKICH I WARMJI napisanej przez Mieczysława Orłowicza. Zachowano oryginalną ówczesną pisownię i nazewnictwo miejscowości.
